1、 ., ., .,., ., . 20092 ., ., ., ., ., . . . , 2006. 391 . 5220100 ( ) . 1999 16 , (.: . . 1999. 1- ), 2000 10 , - 2000-2001 ( ., ., ., .) - (2002 15 , 27-) 5220100 ( ) ( ., ., ., . ., ., , 2003) . 1993-2006 , . - ., ., . - . . : , .: , . , . Muharrirdan3Qollanma oliy oquv yurtlari uchun OzR Vazirlar
2、 Mahkamasining 2001-yil 16-avgustdagi “Oliy talimning davlat talim standartlarini tasdiqlash togrisida“gi 343-Qarori asosida OzR Oliy va orta maxsus talim vazirligi tomonidan 2002-yilning 18-iyunida tasdiqlanib, BM-343-52201-131 raqami bilan qayd etilgan, OzMU, SamDU, BuxDU, QarDUda sinovdan otgan H
3、ozirgi ozbek adabiy tili namunaviy dasturi (tuzuvchilar H.Nematov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova.) asosida yozilgan, unda hozirgi ozbek tilining asosiy sathlari tizimlarining lisoniy holati talqini va nutqiy voqelanishi yoritildi.Avvalo shuni takidlash joizki, oquv fanining nom
4、i (Hozirgi ozbek adabiy tili) XX asrning ikkinchi yarmida yetakchilik qilgan ozbek formal tilshunosligi tasiri ostida shakllangan va anana sifatida oquv rejasidan oquv rejasiga kochib kelmoqda. Shuning uchun bu muqaddimada fanimizda mavjud bolgan ikki ilmiy yonalish formal tahlil va substansial tahl
5、il haqida qisqa malumot berish zarur.Tilshunoslikda XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida formal yonalish ijtimoiy ehtiyoj natijasida shakllangan va oz oldiga, asosan:- ommaviy savodxonlikni taminlash;- zamonaviy adabiy til meyorlarini ishlab chiqish;- adabiy til meyorlarini ommalashtiris
6、hkabi oz davri uchun ota zarur masalalar yechimini maqsad qilib qoygan, tilshunoslik nazariyasi ham, ona tili talimi ham mana shunga xizmat qilar edi. Jamiyat oldida ommaviy savodxonlikni taminlash, shevalararo farqlarni yoqotish, adabiy tilni ommalashtirish, til va xalqning tarixiy yozma yodgorlikl
7、arini nashr etish va yoyish, talimni zamonaviy usullarda yolga qoyish kabi amaliy vazifalar turgan paytda eng samarali va eng qulay lingvistik tavsif va talim yoli mana shu formal usuldir. Shuning uchun jahonning barcha ilgor davlatlari tilshunosligida XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu ilmiy
8、yonalish keng ommalashdi. Ozbek tilshunosligida ham bunday yonalishning tamal toshlarini Abdurauf Fitrat, Elbek, Qayum Ramazon kabilar qoygan bolsalar-da, uning keng va izchil ommalashishi professor Ayyub Gulomov nomi va faoliayati bilan bogliq.XX asrning boshi va ortalarida ozbek madaniyati va fani
9、 uchun juda zarur bolgan formal tilshunoslik tasiri ostida oliygohlarning filologik yonalishlarida asosiy maqsad ozbek adabiy tili meyorlarini ommalshtirish bolganligi sababli oquv fani ham shunday nomlangan. Davr, maqsad va vazifalar tamoman ozgargan, tilshunoslik zamon talabi bilan uzviy bogliqlik
10、da boshqa tahlil usullariga otib ketgan bolsa ham, oquv fanining nomlanishi saqlanib qolmoqda.Qollanma ozbek formal tilshunosligi yutuqlariga tayanib, funksional-struktural (Praga strukturalizmi) tahlil usullarini ongli, izchil, dialektik 4tamoyillar bilan toldirib, tilga tafakkurni shakllantiruvchi
11、 va rivojlantiriruvchi, nutqiy muloqotda son-sanoqsiz shakll va korinishlarda voqelanadigan, har bir voqelanish korinishi oziga xos maqsad va vazifaga ega bolgan imkoniyatlar xazinasi sifatida yondashadigan ozbek substansial tilshunosligi talqinlarini oz ichiga oladi. “Talim togrisida”gi Qonun, “Kad
12、rlar tayyorlash Milliy dasturi” yosh avlodning mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur konikmalariga ega bolishini talab qiladi. Bunday konikma va malakalarni shakllantirishning asosiy vosirtalaridan biri esa tarbiyalanuvchilarga ozbek tili imkoniyatlari xazinasini ochish, undan ijodiy va unumli foydal
13、anish konikmalarini shakllanrish. Bunday ehtiyoj hozirgi kunda ozbek tilshunosligida shakllangan va tilimizning asosiy sathlari birliklarining nisbatan yaxlit tavsifini bergan ilmiy yonalishlardan substansial tahlil usullari bilan qondirilishi mumkin. Shuning uchun davr va oliy talim DTSlari talabla
14、riga mos mazkur dastur asosida tuzilgan bu qollanmada asosiy etibor, adabiy til meyorlarini ommalashtirishga emas, balki lisoniy imkoniyatlar xazinasini ochish va boyitish, bu xazinadan nutqning turli korinishlarida ijodiy, unumli va samarali foydalanish malakalarini hosil qilishga qaratilgan. Subst
15、ansial tahlil nuqtai nazaridan esa “Hozirgi ozbek adabiy tili” tushunchasi va atamasi hozirgi ozbek tili (hozirgi ozbek tili lisoniy imkoniyatlari)ning muayyan bir voqelanish korinishi, yani tom manoda nutqiy korinishlardan birining nomi. Shuning uchun oquv qollanmasining sarlavhasi ham uning tanlov
16、da golib chiqqan ilk nashridagidek “Hozirgi ozbek tili” bolishi lozim edi. Lekin oquv rejalarida fanining adabiy til deb nomlanishi bunga monelik qildi. Kitobxon shuni yaxshi bilishi kerakki, adabiy til meyorlarini ishlab chiqish, organish va ommalashtirish formal tilshunoslik, til (jumladan, ona ti
17、li)ning ichki imkoniyatlarini va ularning voqelanish usullarini organish va orgatish esa substansial tilshunoslik oldida turgan ijtimoiy biuyurtma vazifa. Shu bilan substansial tilshunoslik, bir tomondan, formal tilshunoslikdan, ikkinchi tomondan, sof struktural-funksioanl tahlildan (Praga struktura
18、lizmi) dan tubdan farq qiladi va fanda yangi bir ilmiy yonalish mavqeni kasb etadi.Qollanma oquv-metodik maqsadlarni kozlayotganligi va ozbek tilshunosligining malum bir bosqichini (jumladan, formal-funksional, substansial yonalishdagi tadqiqotlarni) yakunlovchi ish bolganligi sababli unda A.Abduazi
19、zov, M.Abuzalova, Sh.Akramov, T.Asadov, B.Badriddinova, E.Begmatov, Sh.Bobojonov, O.Bozorov, M.Boshmonov, I.Madrahimov, N.Mahmudov, B.Mengliyev, S.Muhammadjonova, N.Musulmonova, D.Nabiyeva, M.Narziyeva, S.Nazarova, G.Nematova, L.Nematova, A.Nurmonov, D.Nurmonova, Sh.Orifjonova, R.Rasulov, Sh.Rahmatu
20、llayev, R.Sayfullayeva, R.Safarova, H.Saidova, H.Usmonova, B.Yorov, L.Raupova, B.Qilichev, S.Giyosov, Sh.Shahobiddinova, N.Shirinova, O.Shukurov, M.Qurbonova, Z.Yunusova, N.Yoldosheva, N.Vohidova, G.Toirova kabi tilshunoslarning ishlaridan ham unumli foydalanildi va ayrim orinlarda 5qollanmaning mal
21、um bir band yoki bolimi shu sohani maxsus tadqiq qilgan dissertatsion va monografik tadqiqotlar asosida talqin qilindi. Ishlardan aynan olingan orinlargina qollanmada manbalari korsatilgan holda berildi. Aynan olinmagan, lekin monografik tadqiqotlarda batafsil yoritilgan mavzular (chunonchi, ozbek t
22、ili fonemalarining oppozitiv siralari va turlari, fonetik hodisalar, sozlararo manoviy va shakliy munosabatlar) bayoni shu mavzu va yonalishda yaratilgan tadqiqotlar asosida yoritilgan bolsa-da, bu monografik tadqiqotlar:- keng jamoatchilikka malum bolganligi (chunonchi: A.Abduazizovning Ozbek tili
23、fonologiyasi va morfonologiyasi”, M.Mirtojiyevning Ozbek tilida polisemiya va b.); - oquv fanining mazkur namunaviy dasturida, hamda ushbu qollanmaning songida ilova qilinadigan ilmiy adabiyotlar va manbalar sirasida keltirilganligi; - bu “Sozboshi”da takidlanayotganligi sabablariga kora alohida ajr
24、atilmadi.Ozbek substansial tilshunosligi asoschilari A.Fitrat, A.Gulomov, yetuk namoyandalari F.Abdullayev, G.Abdurahmonov, M.Asqarova, O.Azizov, A.Borovkov, A.Hojiyev, S.Ibrohimov, F.Kamolov, A.Kononov, M.Mirzayev, A.Muxtorov, I.Rasulov, V.V.Reshetov, A.Rustamov, U.Tursunov, X.Xoliyorov, R.Qongurov
25、m, Sh.Shoabdirahmonov, S.Usmonov kabilar bolgan ozbek formal tilshunosligining1 bevosita davomi va unga tayanishi sababli reallik obyektivlik lisoniy birliklarning nutqiy voqelanish korinishlari va xususiyatlari tavsifida 1950-80-yillarda amalda bolgan darslik va qollanmalariga tayanildi.Shu sababda
26、n bu qollanmada 1950-54- yillarda OzFA TAI tomonidan turli mualliflar tomonidan elon qilingan Hozirgi zamon ozbek tili kursidan materiallar risolalar sirasidan boshlab, oxirgi nashri 1992- yilda amalga oshirilgan U.Tursunov, Sh.Rahmatullayev, A.Muxtorovlarning Hozirgi ozbek adabiy tili darsligigacha
27、 berilgan tavsiflardan unumli foydalanildi.Shu bilan bogliq ravishda eslatib otish joizki, qollanmaning Kirish qismida ozbek halqi va tilining shakllanish tarixi, shevalarga munosabati, organish tarixi va bosqichlari kabi mavzular F.Abdullayev, G.Abdurahmonov, A.Aliyev, A.Borovkov, E.Fozilov, S.Ibro
28、himov, F.Kamolov, A.Kononov, M.Mirzayev, A.Nurmonov, V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, A.Shcherbak, Sh.Shukurov, B.Orinboyev, A.Gulomov, kabi tilshunoslarning, B.Ahmedov, A.Asqarov, A.Muhamadjonov, kabi tarixchi olimlarning, V.Abdullayev, E.Karimov, N.Karimov, N.Mallayev, A.Qayumov, B.Qosimov, B.Valix
29、ojayev kabi adabiyotshunoslarning ishlariga asoslanilgan.1 Bu yonalish namoyandalari va ularning fan taraqqiyotidagi xizmatlari ., . . . . .: , 1986. -232 .; . . . , 1972, - 268 .; . . .: , 2002. 250 . kitoblarida berilgan.6Qollanma bakalavriat bosqichidagi talabalar uchun moljallanganligi bois unda
30、 fanimizning hali yechimini topmagan munozarali nazariy masalalari alohida tahlil etilmadi.Qollanmaning maqsadi ozbek tili subtansial (formal-funksional, substansial) tabiatining malum bir qirralarining hozirgi holatini lison va nutq farqlanishi nuqtayi nazaridan asoslab berishdan iborat.Substansial
31、 tahlilning bosh tamoyili asosida tilimiz qurilishini yoritishda lisoniy birliklarga umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS) va ularning voqeylanishi natijasida hosil bolgan nutqiy birliklarga alohidalik (yakkalik), hodisa, voqeylik, oqibat (AHVO) sifatida munosabatda bolindi. Bu UMIS va AHVO tu
32、shunchalari suniy, oylab chiqilgan uydirma1emas, balki ota muhim ilmiy falsafiy va metodologik umumiylik, talim oluvchini ashyoviy fikrlashdan uzib, unda relyativ tafakkur malakalarini hosil qildirishning muhim vositalaridan. Gnoseoligiya (bilish umumiy nazariyasi) dan malumki, xususiylik umumiylikk
33、a (demak, hodisa mohiyatga, imkoniyat voqelikka, sabab oqibatga) nisbat berilmaguncha, u tariflangan, tavsiflangan, organilgan deb sanalishi mumkin emas. Shuning uchun lisoniy imkoniyatlar tilshunosligi bolgan substansial tahlilda bular yuksak umumiylikka ega bolgan kategorial tushuncha sifatida jud
34、a muhim va ishning maxsus bolimi ayni shu masala sharhiga bagishlanadi.Mualliflar ushbu kitob Hozirgi ozbek adabiy tili namunaviy dasturi asosida yaratilgan ilk qollanma bolganligi bois u kop kamchiliklarga ega ekanligini tola tan oladi va uni mukammallashtirishga komaklashadigan barcha fikr-mulohaz
35、alarni mamnuniyat bilan qabul qiladi, uni davom ettiruvchilarga xayrixoh ekanligini biliradi.Sozning yakunida qadimiy yunon va arablarda mashhur bolgan, akademik A.N.Kononov hamisha takrorlaydigan “Men qoilmdan kelganicha qildim, mukammalroq qilguvchiga yol keng, omad yor bolsin!”degan hikmatini keltirish lozim topildi. Hamid Nematovfilologiya fanlari doktori, professor1 Qiyos. . / , 2009, - 1. .537 . . “ “, “ “, “ “, “ “, “ “ - “ “ ( ) . “- “ c . “ “ “ “ , . - .1-. , . . - , , - , , , . , , , ,
